Hububatta Sürme hastalıkları (Tilletia spp.)

BUĞDAY SÜRMESİ  ( Tilletia sp. )

Görülme Alanları ve Zararı:

Buğday sürmesi dünyanın tüm yetiştirme alanlarında görülen bir hastalıktır. Tohum ilaçlama yöntemlerinin bilinmediği dönemlerde hastalık nedeniyle %50 ye varan ürün kayıplarıyla karşılaşılmış ve bu nedenle sürme en önemli buğday hastalığı olarak nitelendirilmiştir. Bugün dahi tohum ilaçlarının gerektiği gibi yapılamaması halinde veya yoğun bir toprak bulaşmasının söz konusu olduğu bölgelerde önemli ürün kayıplarıyla karşılaşılmıştır. Hastalık buğday üretimi için potansiyel bir tehlikedir.

Ülkemizde de hastalık tüm buğday alanlarında görülür. Değişik yer ve tarihlerde yapılan sörvey ve sayımlarda, gerekli koruma ve önlemler alınmadığında, hastalığın %15-20’ye varabilen bir ürün kaybına yol açabileceği saptanmıştır. Ege Bölgesi’nde 1988 yılında yapılan sörveylerde bazı bölgelerde çok az, bazı bölgelerde ise %35 e varan bir yaygınlık oranı saptanmıştır.

Hastalık Anadolu’da ‘Kör, Karamuk ve Karadoğu’ adıyla da tanınmaktadır.

 Simptomları (Belirtileri):

Hastalık tablosu en belirgin şekilde başaklanmadan sonra kendini gösterir. Ancak belirtiler buğday çeşidine ve etmenin fizyolojik ırkına göre değişebilir. Bazı çeşitlerde sağlam ve hasta başakları bir bakışta ayırmak mümkün değilken, bazı çeşitlerde başak ekseni uzar, başakçıklar belirgin biçimde birbirinden ayrılırlar ve ‘Kör daneler’ kavuzlar arasında kolaylıkla fark edilirler. Hasta bitkiler daha uzun süre yeşil kalırlar ve boyları yaklaşık 1/3 oranında kısa kalır. Çiçeklenme döneminde ovaryumlar koyu yeşil renkli ve daha büyüktürler. Tüm başak mavi-yeşil bir renk alır. Kural olarak bir başakta kör danelerin sayısı normal olanlara göre daha fazladır. Kavuzlar ve tohum kabuğu varlıklarını korurlarken, endosperm ve embriyo tamamen fungusun üremesi için işgal edilmiş durumdadır. 

Genç bitkilerde ilk belirtilerin yaprak üzerinde spesifik olmayan, klorotik benekler şeklinde ortaya çıkması mümkündür. İnfeksiyonun başaklarda belirti vermeden latent olarak kalması da mümkündür. Bu durumda yalnızca bitki boyu kısalır. Henüz olgunlaşmamış kör daneler yumuşaktır ve siyah renkli, yağımsı, balık kokusunda bir kitle ile doludurlar. Olgunlaşma sürdükçe kör daneler sertleşir, mat bir renk alırlar ve uçtan kısmen açılırlar. Bu arada içlerindeki sporların bir kısmı dağılabilirse de bunların tamamen serbest kalmaları hasat-harman sırasında gerçekleşir. Sporların balık kokusu trimetilamin ve amonyum bileşiklerinin oluşturduğu bir karışımdan ötürüdür.

Etmenler ve Mikroskobik yapıları:

Sürmeden sorumlu üç etmen vardır;

• Tilletia tritici (Syn:Tilletia caries)

• Tilletia foetida (Syn:T. laevis)

• Tilletia intermedia

Tilletia foetida ve Tilletia caries farklı spor morfolojileri sayesinde kolaylıkla ayırt edilebilirler. Sürme sporlarının 2 adet dış tabaka, 1 orta tabaka ve 1 iç tabakadan oluşmuş kalın bir hücre çeperleri vardır. Taksonomik ayrımda bu çeperin yüzey strüktürü rol oynar.

Tilletia caries’in sporları: Sarımsı kahverengiden koyu zeytin yeşiline kadar değişen renkte, küremsi, dış yüzeyleri 5-6 köşeli bal peteği gibi desenlidir

Tilletia foetida’nın sporları: Kahverenkli, küremsi – elipsoid ve desensiz (düz çeperli)’dir.

Tilletia intermedia’nın sporları: Daha ince, küçük ve sık bir desene sahiptir.

Cüce sürme etmeni olan Tilletia contraversa’nın sporları bu sporlara göre daha değişik bir yapıdadır.

Konukçuları:

Sürme, esas olarak Triticum türlerinde zarar yapmakla birlikte çok sayıda kültüre alınmış veya yabani Graminae bitkisinde, örneğin Agropyron, Bromus, Lolium vb. görülür. T. caries ve T. foetida’nın konukçuları birbirlerinden kesin sınırlarla ayrılmazlar.

Etmenlerin Dağılımı:

 T. foetida ve T. caries’in Türkiye’de belirli bir dağılımı vardır. T.foetida Marmara, Karadeniz, Ege ve Doğu Anadolu Bölgeleri’nde %93-96 arasında değişen bir yaygınlığa sahip iken T. caries’in Güneydoğu Anadolu’da %77’lik bir yaygınlığa sahiptir. Bu bölgede foetida’nın yaygınlık oranı %22 civarındadır. Bu iki etmenin melezlenmesi sonucu meydana gelen T.intermedia ise çok daha az oranda olmak üzere tüm Türkiye’de yaygınlık göstermektedir. T. foetida ülkemizde olduğu gibi Balkan ve Akdeniz ülkelerinde de geniş bir yayılma alanı göstermektedir.

Etmenin Yayılışı ve Yaşam Çemberi:

Etmenin temiz buğday danelerine bulaşması hasat-harman sırasında olur. Sürmeli daneler bu esnada patlarlar ve sporlar temiz tohumların ‘sakal’ kısmında tutunurlar. Bu şekilde büyük ölçüde bir tohum bulaşması söz konusu olmakla birlikte, toprakta 3-5 yıl canlı kalabilen sporlar ekilmiş daneye bulaşabilirler.

Topraktaki danenin çimlenmesine paralel olarak sürme sporları da aktivite kazanırlar ve hızla çimlenirler. Böylelikle fideciği en duyarlı olduğu anda penetre ederler. Aktivite kazanan sporda önce karyogami gerçekleşir, sonra mayoz ve mitoz bölünme sonucu haploid çekirdekler oluşur. Bu çekirdekler bu sırada meydana gelen basidiuma göç ederek basidiumun ucundaki çıkıntılara yerleşirler ve böylelikle basidiosporlar oluşur. Bu basidiosporlara ‘primer sporidiler’ adı da verilir. Basidiosporların (+) ve (-) karakteri taşıyanları yan dalcıkları vasıtasıyla H biçiminde çifter çifter birleşirler. Bu plasmogami sayesinde dikaryotik dönem yeniden başlar. Birleşmiş basidiosporların ucunda tomurcuklanma yoluyla ‘sekonder sporidiler’ veya diğer bir deyimle ‘konidiumlar’ oluşur. Bunların çimlenmesiyle de penetrasyon yapma yeteneğne sahip dikaryotik hifler meydana gelir. Bu hifler yeni gelişmekte olan fideciye koleoptilden girerler. 

Fidecikler 2 cm den fazla boy kazanmış olsalar bile penetrasyona açıktırlar. Hif yaklaşık 10 gün içinde koleoptilde intraselüler olarak yayılır. Sonra oluşan sap dokularına geçer ve bu kez interselüler yayılır. Bitkinin 5 yapraklı döneminde miseller vejetasyon konisine erişmiş olurlar. Sapa kalkmış bitkilerde miseller daha çok nodiumlara yerleşir. Sap ve yaprakların işgalinden sonra başak taslakları kolonize edilir. Başaklanma sırasında çiçeklerin tümü hiflerle işgal edilmiş durumdadır. Dikaryotik misel en çok besin maddelerince zengin dokularda gelişebilir. Bu nedenle ovaryumu tercih eder. Eğer belirli bir süre içinde ovaryuma erişemezse latent infeksiyonlar meydana gelir. Etmenin infeksiyon başarısında fideciğin çevre koşullarına bağlı gelişmesi büyük rol oynar. Tohumun çimlenmesi ve toprak yüzeyine çıkması geciktikçe hastalığa yakalanma riski artar.

Sürme hastalığının (Tilletia spp.) yaşam çemberi

Etmenin Gelişme Koşulları:

Toprak sıcaklığı 5-10°’Cler arasında iken çimlenme gecikir, ancak etmenin gelişmesi devam eder. Başaklanma dönemine kadar soğuk geceler ve 14 saatten fazla ışıklanma süresi hastalığın gelişimini hızlandırır. Yüksek toprak nemi infeksiyonu olumsuz etkiler. En şiddetli infeksiyonlar kumlu topraklarda su tutma kapasitesi %40-60, milli topraklarda %20-40, daha ağır topraklarda ise %70 seviyesinde olduğunda gerçekleşir. Eylül sonu-Ekim sonu döneminde yapılan buğday ekimlerinde hastalık daha çok gelişir. 

Kışlık ekimlerde yazlık ekimlere göre hatalığa yakalanma tehlikesi daha büyüktür. Yonca, bezelye gibi baklagillerden sonra yapılan buğday ekimlerinde hastalık çıkışının arttığı, süperfosfat ve kalsiyum gübrelemesi yapıldığında ise azaldığı gözlenmiştir. Bununla birlikte gübrelemenin özel bir etkisinin olmadığı söylenebilir. Ekim derinliği artıkça hastalık artar. Çünkü fideciğin toprak yüzüne çıkışı gecikir. Sürme sporları toprakta 1 veya 2 kış geçirebilirler sporlar oda sıcaklığında, kuru koşularda muhafaza edildiklerinde 20 yıla kadar canlı kalabilirler. Etmenlerin yapay koşullarda üretimi mümkündür. Bu sırada dikaryotik miseller basidiospor oluştururlar. Thiamin (B1vitamini) ve Folik asit gelişmeyi teşvik eder.

Mücadelesi: 

Ekim zamanı, ekim derinliği, gübreleme, münavebe, çeşit seçimi gibi kültürel yöntemler hastalık şiddetine önemli derecede etki etmezler. Bu nedenle geçmiş yıllarda sürme önemli bir hastalık olmuştur.

Sürmeye karşı tohum ilaçlaması, pratikte çok geniş uygulama alanı bulmuştur ve en etkili mücadele yoludur (İlaçlama için etkili maddeyi yorum kısmından sorabilirsiniz).

CÜCE SÜRME  ( Tilletia contraversa )

Görülme Alanları ve Zararı:

Cüce sürme nispeten serin, kara iklimine sahip bölgelerde daha çok görülen ve bu nedenle denizden yüksek bölgelerde, yaylalarda ekonomik açıdan daha çok zarar yapan bir hastalıktır. Ülkemizde yapılan sörveylerde Erzurum, Gümüşhane, Bingöl, Bitlis, Van, Elazığ ve Konya illerinde hastalığın varlığı saptanmıştır. Bu illerde hastalık değişen oranlarda zarar yapmakta, lokal olarak %18-52 arasında bir ürün kaybına yol açabilmektedir.

Simptomları (Belirtileri):

Hastalığın en tipik belirtisi bitki boyunun normale göre çok kısa kalmasıdır. Hasta bitkilerin boyu normallerin 2/3 -1/5 oranında kalır. Hatta bazı kardeşlerin boyu başak dahil ancak 9 cm’lik bir uzunluğa erişebilir. Boy kısalığı buğday çeşidine, yılın iklim koşullarına ve etmenin ırkına göre değişen oranlarda ortaya çıkar. Bu nedenle bazen cüce sürmeyi sürmeden kesin olarak ayırt etmek zorlaşır. Hasta bitkilerde boy kısalığından başka aşırı kardeşlenme görülür, kardeş sayısı 8 ve daha fazla olur.

Hasta bitkiler kardeşlenme sırasında daha açık renktedirler. Tüm kardeşler hastalığa yakalanmazlar. Genelde ana sap ve 1-2 yan sap normal bir boy alırken, diğer yan saplar (kardeşler) kısa kalırlar. Başak yaprak kını içinde daha derinde kalır, normal gelişemezler, daha küçük kalır, erken olgunlaşır ve dane sayısı daha azdır. Tohum yerine kör daneler oluşur, bunlar başak daha çiçeklenme döneminde iken son büyüklüklerini almışlardır. Bu daneler sürme’ninkilere göre daha küçük yuvarlak ve serttirler ve kolay kolay dağılmazlar.

Konukçuları:

 Etmen buğday, arpa ve çavdarı hastalandırır. Duyarlılık açısından buğday çeşitlerinin etmene karşı reaksiyonları farklıdır. ‘omar, hussar, ridit’ gibi çeşitler dayanıklılık genine sahiptir. Bazı ülkelerde etmenin fizyolojik ırkları belirlenmiştir. Bu ırklar bir bölgenin tüm ticari çeşitlerini hastalandırabilirler.

Mikroskobik Özellikleri:

Tilletia contraversa’ nın sporları Tilletia caries’ınkilere benzer. Ancak desenlerin çıkıntıları çok belirgindir.

Bunlar haleli, jelatinimsi bir çember içinde görünürler. Yine bal peteği olan bu desenlerin genişlikleri 3-4 mm, yükseklikleri ise 1.5-3 mm oranındadır.

Spor Çimlenmesi:

Spor çimlenmesi sırasında jelatinimsi çember kaybolur. Spor çimlenirken bir promisel ( basidium) ve 2-16 adet basidiospor (sporidi ) oluşturur. Sürme’de olduğu gibi burada da uyuşabilen sporlar sekonder konidileri, onlarda infeksiyon yapma yeteneğinde olan dikaryotik miseli oluşturlar. Işık ve düşük sıcaklık çimlenmeyi teşvik eder. Yüksek yoğunluktaki sürekli ışık altında en hızlı çimlenme görülür. Işık enerjisi bir fotoreseptör tarafından tutulur ve bir olasılıkla lipaz enzimi aktivitesi yükselir. 

Spor çimlenmesi 0-10°Cler arasında, optimum 5C˚’de olur. Işık ve sıcaklığın optimum olduğu koşullarda, çimlenme 3-5 haftalık bir dinlenme döneminden sonra başlar, 8-10 hafta sonra maksimum çimlenme görülür. Günlük sıcaklık yükselmeleri çimlenmeyi engellerken, don çimlenmeyi sadece geciktirir. Toprakta mevcut azotlu gübreler ve civalı tohum ilaçlarının uygun konsantrasyonları çimlenmeyi teşvik ederler. Dikaryotik misel toprakta düşük sıcaklıkta gelişir, 15° C’de çimlenme oldukça engellenir.

Etmenin Yayılışı:

Cüce sürme sporları hasat-harman sırasında danelerin parçalanması veya kısa boylu oldukları için harman makinesinin alamadığı başakların sonradan düşmesi sonucu toprağa ulaşırlar ve orada 8 yıla kadar canlı kalabilirler. Temiz alanlara spor bulaşması ilaçsız tohum ekimi veya kontamine olmuş sap-saman vasıtasıyla gerçekleşir. Toprak işlemesi bir kısım sporu toprağın derinliğine indirirken, bir kısmını da yüzeye çıkarır ve bunların çimlenip infeksiyon yapmasına neden olur. Hastalığın bir bölgede periyodik olarak görülmesi kısmen bu nedene de dayanmaktadır. 

Buğday, gelişmenin uzunca bir döneminde infeksiyona açıktır. Sporların bir dinlenme dönemine olan gereksinimleri nedeniyle infeksiyon çoğunlukla toprakta önceden mevcut sporlar tarafından başlatılır. Kardeşlenen bitkilerin sapa kalkmaya başladıkları dönemde duyarlılık en yüksektir. Bu nedenle daha erken veya daha geç ekimde hastalık azalır. Karlı günlerin sayısı ve süresi ile hastalık arasında yakın bir korelasyon vardır. Yüzlek ekimlerde, daha derin ekimlere göre hastalık tehlikesi daha büyüktür. Toprağa asit karakterli sentetik gübrelerin verilmesi halinde hastalığın azaldığı belirtilmiştir.

Etmenin Gelişimi

Dikaryotik misel buğday fidelerine koleoptilden girer ve intraselüler yayılır.

Buradan sonra yaprak dokusuna geçer ve bu kez interselüler yayılır. Ancak hiflerin çoğu vejetasyon konisine erişemezler ve koleoptil de kalırlar. Bu nedenle infeksiyonlar daha çok kardeşlerde görülür.

Sürme de olduğu gibi burada da miseller danelere kadar ulaşarak ‘ kör danelere ‘ yol açarlar.

Bitki boyunun oldukça kısalması etmenin bitki büyüme metabolizmasına müdahale ettiğini gösterir.

Etmen Sakaroz, L-asparagin ve Thiamin içeren yapay ortamlarda saf olarak gelişebilir ve basidiospor, dikaryotik hif oluşturabilir.

Mücadelesi:

Kültürel mücadele

• Dayanıklı çeşitlerin ekimi
• Sertifikalı tohum ekimi
• Kışlık buğday yerine yazlık buğday, arpa ve çavdar ekmek
• Hastalık etmenine ‘ yan konukçuluk ‘ yapabilecek yabancı otlarla mücadele etmek

Kimyasal Mücadele:

Etmen toprakta uzun yıllar enfeksiyon yapma yeteneğinde kalabildiğinden tohum ilaçlaması her zaman başarılı olamamakta, etmen ilaçlı tohumdan gelişen fideyi de sonradan infekte edebilmektedir.

Ancak tohum ilaçlanması hastalığın temiz bölgelere taşınmasını önlediğinden yine de yararlı bir yöntemdir. Kimyasal savaşımda diğer bir yol toprak ilaçlamasıdır.

ÇAVDAR SÜRMESİ   (Tilletia secalis)

Tilletia secalis ‘ in yol açtığı bu hastalık birçok yönü ile cüce sürmeye benzer.

Daha ayrıntılı bilgi almak için indir linkinden ulaşabilirsiniz [mk_button dimension=”three” size=”medium” outline_skin=”dark” bg_color=”#00c8d7″ text_color=”light” icon=”moon-quill” url=”https://www.pnwfungi.org/index.php/pnwfungi/article/download/1066/703″ target=”_self” align=”left” id=”Buton ID” margin_top=”0″ margin_bottom=”15″]İndir[/mk_button]

ÇAVDAR SAP SÜRMESİ  (Urocystis occulta)

Simptomlar:

• Hastalık kendisini çavdar bitkisinin sap, yaprak ve yaprak kınında, ender olarak başaklarında çizgi biçimindeki spor yatakları ile belli eder.
• Bitki boyu kısa kalır ve saplar yarılır.
• Başaklar tam gelişmeden yaprak kınından çıkarlar ve dane oluşturmazlar.

Spor Yapısı:

Etmenin sporları 12–18 mm boyutlarında, düz çeperli ve düzensiz şekillidirler. Bunlar tek tek veya 2–3 tanesi bir arada bulunurlar.

Etmen tohumda taşınır ve sürme’de olduğu gibi çim infeksiyonu yapar.

Yaşam çemberi sürme etmeninkine benzer.

Sporların optimal çimlenme sıcaklıkları 15 C˚ arasındadır.

Hastalık ülkemizin topraklarda çok görülür.

Etmen infeksiyonu sürme ‘ de olduğu gibi tohum ilaçlaması yapılarak önlenir.